Ян Чыквін, сын Арцёма і Вольгі (18 мая 1940 г. у Дубічах-Царкоўных – 14 лістапада 2022 г. у Бельску), беларускі паэт, гісторык літаратуры, перакладчык, выдавец. Перадапошні з заснавальнікаў Беларускага літаратурнага аб“яднання «Белавежа», з 1989 года яго старшыня, прафесар Варшаўскага ўніверсітэта і Універсітэта ў Беластоку. Лаўрэат Медалёў Францыска Скарыны і Gloria Artis.
Пачаў друкавацца ў 1957 годзе на старонках «Нівы». Сябар Польскага таварыства русістаў, Саюза польскіх пісьменнікаў, Саюза беларускіх пісьменнікаў, Міжнароднай асацыяцыі беларусістаў, беларускага ПЭН-цэнтра. Ад 1990 году працаваў рэдактарам выдавецкай серыі „Бібліятэка Беларускага літаратурнага аб’яднання «Белавежа»”, ад 1998 года рэдагаваў літаратурна-крытычны часопіс «Тэрмапілы». Ян Чыквін быў адным з найбуйнейшых і найбольш вядомых беларускіх літаратараў у Польшчы, аўтарам шматлікіх паэтычных зборнікаў. Яго паэзія – філасофская, сімвалічная, часам ускладнёна-метафарычная. Аўтар дзясяткаў паэтычных і даследчыцкіх тамоў, між іншым: «Іду» (1969), «Святая студня» (1970), «Неспакой» (1977), «Светлы міг» (1989), «Кругавая чара» (1992), «Свет першы і апошні» (1997), «Крэйдавае кола» (2002), «Жменя пяску» (2008), «Адно жыццё. Выбранае» (2009), «На беразе Дубіч-Царкоўных» (2010), «Здарылася быць» (2015), «Трохкрылыя птахі»… Выйшлі між іншым дзве кнігі літаратурна-крытычных артыкулаў Яна Чыквіна: «Далёкія і блізкія. Беларускія пісьменнікі замежжа» (1997.) і «Па прызванні і абавязку» (2005 г.). Між іншым з’яўляецца аўтарам зборніка выбраных перакладаў на беларускую мову з 54-х польскіх паэтаў ХХ ст., што аб’яднаны ў кнізе «Лісце срэбнай таполі»…
Янку Чыквіна адкрыў у Бельскім белліцэі галоўны рэдактар «Нівы» і бацька «Белавежы» Георгій Валкавыцкі. Пад яго цёплай рукой, строгай ды неназойлівай, вылупліваліся ў канцы пяцідзясятых і пазней белавежскія птушаняты, якія вастрылі свае пёры на старонках «Нівы», на сустрэчах-семінарах. Трапіў нават на першую, заснавальніцкую сустрэчу Беларускага літаратурнага аб’яднання 8 чэрвеня 1958 года ў Беластоку, 67 гадоў таму. І так малады летуценны Янка, Іван, хаваўшыся часам пад вельмі паэтычнымі псеўданімамі, як і звыклася ў беларускай літаратуры, будучы вядомы паэт, руплівы і натхнёны літаратуразнавец, рэдактар і выдавец, пачаў ад прозы, дэбютаваў у 1957 годзе, як Янка Дубіцкі. Татулька белавежцаў меркаваў, што вырасце з яго добры празаік. Але не дачакаўся радаснага юбілею, які спраўлялі яго ўжо добра пасівелыя вучні і дзеці. Пра іх і вядуцца лекцыі ва ўніверсітэтах, між іншым пра паэзію Янкі Чыквіна і яго навуковую дзейнасць. А найбольшую радасць напэўна галоўнаму Лесуну Зубрыцкаму прынёс бы… кніжны празатарскі дэбют… 78-гадовага Яна Чыквіна.
Архіўнае фота
Які быў сын шляхетных Беларусаў, калісьці басаногі хлопец з падляшскай вёскі, ваеннае дзіця? Ян Чыквін: – Гэта пытанне цікавае нават для мяне самога. Мая біяграфія мае шэраг пластоў. Я жыў на вёсцы першыя дзесяць гадоў. Потым недзе ад 1950 г. да 1959 г. у Бельску, потым пачынаецца варшаўскі перыяд – 1959-1964 год, потым, з маленькі перапынкам, я вяртаюся, жыву ў Беластоку, потым зноў тры гады ў Варшаве, потым зноў вяртаюся ў Беласток. І пачынаючы з 1984 г. я 12 гадоў зноў у Варшаве… А так – або Беласток, або Бельск. Звязана гэта і з маёй працай – ад 1985-га да 1997 года я быў супрацоўнікам Варшаўскага ўніверсітэта. Я ад 1990 года жыву ў Бельску. Так што таго вясковага майго перыяду толькі першыя гады майго жыцця. А другая справа, што маё маленства, мае дзіцячыя гады былі перарваныя. І мая паэзія ў вялікай ступені з’яўляецца перажываннем тых дзіцячых, юначых гадоў, якія я павінен перажыць на вёсцы, якія былі спынены – я іх перажываю ў творчасці, у паэзіі. Ствараю нейкі міф, вясковага жыцця, вясковага хлопца, дзіцяці. Міф. Можна гэта назваць яшчэ больш трапна – гэта пэўная эстэтызацыя, ідэалізацыя вясковага жыцця. Хоць тут няма ніякага перабольшвання ў гэтай ідэалізацыі, таму што вясковае жыццё мае свае несумненныя дадатныя бакі. Для мяне найцікавейшым момантам вясковага жыцця, у прыватнасці майго жыцця, было адчуванне свабоды. Вольнасці. Як вясковае дзіця я меў, як адчуваў, поўную свабоду – мае бацькі ў нічым мяне не ўстрымлівалі. Даходзіў да межаў трагічных.
– (…) Свабода. Гэта міф і не міф. З боку можа здаецца што гэта нейкае прыўкрашванне, але так было. І тыя сцэны з таго маладога жыцця – маладыя людзі лазяць па дрэвах, заглядваюць у гнёзды, ідуць уздоўж рэчкі з кіямі, пераскакваюць праз рэчку, раскладваюць агонь, пякуць бульбу… Калі б я нарадзіўся ў Бельску, гэтага не было б. Прытым у нас была вялікая сям’я (чатыры сёстры і брат), я быў наймалодшы, я не то што адчуваў нейкую апеку, але мяне і не заганялі асабліва да фізічнай працы, было каму рабіць, дарэчы, яе не было аж так многа, бо мае бацькі былі небагатыя. Былі свой конь, каровы, авечкі, гусі, куры, сабака… – усё тое што ў гаспадарцы. Клуня, сена, дзе летам спалі хто хацеў, тата быў пчаляром, быў свой мёд, мелі мы дагледжаны садок пры хаце, адзін з набольш дапільнаваных у Дубічах…
Янка пісаў раней, пакуль адкрыў на сустрэчы ў Бельскім белліцэі рэдактар «Нівы» і заснавальнік «Белавежы» Георгій Валкавыцкі. – Я, канешне, пісаў да гэтага. Пачаў пісаць, калі быў у пятым-шостым класе. Памятаю мой першы «вэршык», падобна як і Віктар Швед, які напісаў верш і настаўніца яго пахваліла. На ўроку я падпісаў свой рысунак сваім вершам. Настаўніца прачытала і сказала, што вельмі цікава, добра. Гэта ў душу маладога чалавека падае, у пэўны, відаць, добры час. Нейкая расада засаджваецца, дае свае парасткі. (…)
Фота Міры Лукшы
– Я падпісваў псеўданімамі свае вершы, саромеўся, – дзе ж тут Беласток, слова друкаванае… Яно здаўна было нейкае таемнае, асвечанае. Пашана да кнігі ў мяне была ад пачатку майго нараджэння. Былі кнігі дома. Глядзіш на кнігу – такое гэта цікавае, таемнае; як гэта ўзнікае такая кніга? Была ў нас між іншымі геаграфія рускіх аўтараў, дзе былі строі жаўнераў, князёў, – гэта так цікава, як гэта робіцца? Няўжо такія людзі? Такіх у Дубічах няма! Пачынае дзейнічаць фантазія. І пашана да кніжкі.
І не было ў Яго лішняга слова, непатрэбнага радка: – Маю смеласць і адвагу сказаць, што ў дачыненні да маёй паэзіі мае першыя зборнікі паказваюць як бы шлях пэўнай асэнсоўваючай самой сябе лініі і лірычнага героя, які ўваходзіць у сталае жыццё. Не мушу саромецца першых зборнікаў, вершаў. Наступныя кніжкі ідуць па нейкай гарызантальнай, уздымаючайся лініі.
І з прозы, да якой вярнуся ў апошнія гады. «Прыснілася штосьці, чаго нельга адразу зразумець. Сяджу на ложку, як на беразе рэчкі — і ўглядаюся ў сон. Здаецца, што прысніўся мне першы раз. Праз столькі гадоў, надзвычай выразна, грукат у акно… Гэта было ў 1956-ым, можа 57-ым або нават 58-ым годзе. Я быў тады ў брата. У вёсцы пайшлі вялікія змены. Брат стаў старшынёю… Ляжаў першы, далікатны, баязлівы снег. Хтосьці з боку Грабаўца кінуў ноччу, шпурнуў з усёй сілы, камень у акно пакоя, у якім я ўжо заснуў. Тады – наколькі памятаю – не вельмі я спалохаўся. Усё прыняло на сябе сэрца. Але аказваецца, што ўдар каменя ў шыбу, гук распырскнутага шкла, грукат каменя па падлозе – усё гэта запісалася ў мазгах. І сёння ноччу, калі быў дарэшты змучаны фізічна, напружаны нервова, з архіва памяці выплыў колішні час, з яго непрадбачанымі гукамі… Я прачнуўся раптоўна, як тады, са стукатам сэрца да болю. І ў вачах з трохкрылымі птушкамі.»
Янка вялікі эрудыт, філосаф-кніжнік. «Чытаю кнігу „Венецыя” Яраслава Івашкевіча. Як міла чытаецца, што за стылістычная лёгкасць. Зачароўвае слова. Глыбока эмацыянальнае апісанне могілак. Магіла Стравінскага, Дзягілева ў Тарчэла”. Як той цыкл «Трохкрылыя птушкі», якія павінны ляцець хутчэй і вышэй, з трэцім падмацоўваючым крылом, ды каму патрэбнае трэцяе крыло? Як трэцяя нага самай выдатнай балерыне? Майстэрства. Няма ў паэта-кніжніка лішніх слоў, і ў вершах, і ў прозе. Усе яны на момант хаваюцца паміж вокладкамі, каб ажыць, калі раскрыліць кнігу. Каб наступіў той момант адкрыцця таго хлопчыка з кнігай, філолага, што стаіць каля свайго таты пад дрэвам на падворку ў Дубічах-Царкоўных. Абое яны з кнігамі – бацька Арцём і Янка ўжо школьнічак. І крок за крокам, той ужо нябосы Янка, акуратна, у касцюме і пад гальштукам, бо як жа ісці з кнігай, як не чыстым і ўрачыстым не толькі духова, пайшоў ад першай кнігі «Іду», усё ж неспакойны хаця ўпэўнены, адчуваючы кожны светлы міг, праз свет першы і апошні, да той першай і апошняй крыніцы слоў. У апошні час з вялікім болем, разрываючым яго нутро з кожным дыхам, з пачуццём спаўнення, важнай працы для духу народа, уздыхнуўшы, са спакоем на шляхетным твары, дабрыў з кругавой чарай да светлай крыніцы, да святое студні. І там Ён патрэбны. Як і тыя белавежцы, што адышлі –
Ён нават з таго боку поле даглядае,
Свой вольны дух нашчадкам высылае
І ў мроіве сыходзіць на палетак
У дожджыку здаровым кожным летам,
У песні, жаўруком што ўзаўецца,
Што адзавецца і слязой, і болем сэрца.
Ідзём за імі па той сцежцы жніўнай,
Па пожнях, ў спёцы, халадах і ліўнях.
А крыж распяты між раллёй і небам
Яднае нашы думкі-мары, род і глебу.
Мая душа гаворыць з Вашай у белай хмары над Падляшшам…
Міра Лукша
фота Міры Лукшы
