Pa prostu / Па-просту

  • Płacz zwanoŭ

    Za rasstreł kaniec kancoŭ nikoho nie abwinawacili

    Potym Jurczeniu na UB dapytwali jaszcze czatery razy. Na kaniec pry prysustwi prakuratara. Jurczenia szczacielno raskazwaŭ, jak zaŭdawaŭ Niemcam ludziej, jakich pośle rasstralali. Nadto nie piareczyŭ toża, kali pytali jaho, ci heto praŭda, szto świedczyli ludzi. Na kaniec 15 stycznia 1953 r. pryznaŭso da winy,…ЧЫТАЦЬ ДАЛЕЙ / CZYTAJ DALEJ

Po pudlaśki / По-пудляські

  • Kinoman

    14. Chto vpravo, chto vliêvo, chto v błudy

    Posłuchavšy v radivi 13 hrudnia 1981 promovu generała Jaruzelśkoho razy dva-try, my z Gienikom R. i Janom G. vyryšyli, što nam u Varšavi nema sensu zmahatisie ni za socijalizm, ni proti socijalizmu, i postanovili evakuovatisie na Biłostôčynu. Zreštoju, šče pered południom toho samoho dnia administracija domów studenta ohołosiła zarządzenie, što studenty povinny pokinuti akademiki i jiêchati dochaty. ЧЫТАЦЬ ДАЛЕЙ / CZYTAJ DALEJ

RSS і Facebook

Kaliś pisali

Kanstytucyja 3 maja.

Ad času, jak pryšli polskija ŭrady na našy ziemli, što hod u dzień 3-ha maja z inicyjatywy administracyi polskaj, asadnikaŭ, wučycialoŭ, a časta i endeckich ksiandzoŭ ładziacca šumnyja pachody, haworycca šmat pieknych pramowaŭ, kidajecca šmat hrošaj i ŭsio heta ŭ čeść Kanstytucyi 3-ha maja. Ciapier hety dzień abjaŭleny polskim narodnych światam. A raz świata – pracawać nia možna. Palicyjanty ŭsich ziemlarobaŭ, jakija 3-ha maja adwažacca wyjści z płuham na pole, honiać damoŭ. Prywykšy naš sielanin nie pracawać tolki ŭ świata relihijnaje, słuchaje pahrozaŭ palicyjanta, dziwicca, darma starajecca zrazumieć, jakojež heta świata, što až pracawać nie dajuć!

Treba pryznać, što ździŭleńnie adnosna kultu Kanstytucyi 3-ha maja isnuje nia tolki ŭ psychice prastaka – sielanina, ale j psychice intelihienta, zdabyŭšaha swoj ułasny pahlad na histaryčnyja fakty, asabliwa kali hety intelihient klasowa i nacyjanalna roźnicca ad polskaha šlachcica. Sprawa ŭ tym, što z punktu hledžańnia histaryčnaj praŭdy Kanstytucyja 3-ha maja nie apraŭdywaje addawanaha jej kultu.

Kab nia być hałasłoŭnym, nam treba zrabić karotki histaryčny narys uspomnienaj Kanstytucyi, apirajučysia na polskich historykach i na paasobnyja punkty samoj Kanstytucyi.

Pad kaniec XVIII i ŭ pieršaj paławinie XIX stahodździa bačym ceły rad rewalucyjnych ruchaŭ, jakija adkidywajuć manarchičny absolutyzm i ŭwodziać nowy kanstytucyjny ład, u jakim hramadzianstwa maje poŭnaje ŭčaście ŭwa ŭładzie zakanadaŭčaj, a tak-ža zabiaśpiečywajucca prawy wolnaści i prawodzicca padzieł ułady. Na strukturu palityčnaha ładu tych časoŭ rašučy ŭpłyŭ mieła francuskaja literatura, asabliwa ŭ asobach piśmieńnikaŭ Ruso (Rousseau) i Monteskje (Montesquieu). Hetyja ŭpływy zwonku wyjawilisia i ŭ histaryčnych padziejach Polščy, jakaja asabliwa za panawańnia 4-ch apošnich karaloŭ upała ŭ niačuwanuju anarchiju. U toj čas, jak ledź što nia kožny mahnat pačuwaŭ siabie asobnym karalom, sialanstwa nia tolki nia było dapuščana da ŭłady, ale žyło zusim biaspraŭnym niawolnikam. A było ŭžo heta paśla pieršaha raździełu Polščy. Lepšyja syny Polščy razumieli, što dalejšaja anarchija i niesprawiadliwaść dawiadzieć da akančalnaj pahibieli. Woś u 1791 hodzie pry astatnim polskim karali Stanisławie Paniatoŭskim zasnawałasia tawarystwa polskich patryjotaŭ, jakoje ŭciahnuŭšy pad swaje ŭpływy karala, pacichu apracawała projekt Kanstytucyi, u niekatarych punktach padobnaj da anhielskaj, i była polskim karalom i jaho daradčykami napisana… ŭ francuskaj mowie. Pierakładzienaja Kołłontajem na polskuju mowu, nowaja ustawa była ŭ sojmie abjaŭlena i pryniataja 3-ha maja 1791 hodu. Woś jaje bolš cikawyja punkty ŭ skaročanaj formie.

  1. Katalickaja relihija abjaŭlajecca panujučaj; adstupstwa (apostazia) ad wiery budzie karacca. Inšyja wiery majuć wolnaść i apieku.
  2. Šlachta zatrymoŭwaje swaje staradaŭnyja prywilei i piaršenstwa; pad jaje apieku i abaronu addajecca nowaja ustawa (kanstytucyja).
  3. Zaćwiardžajecca prawa ab miaščanach.
  4. Sialanstwa (lud wiejski) maje karystać z apieki ŭradu; usialakim umowam, zroblenym miž abšarnikami a paddanymi (sialanami) dajecca praŭnaja moc.
  5. Pačatak ułady idzieć ad narodu; ułada dzielicca na zakonadaŭčuju, wykanaŭčuju i sudowuju.

Dalejšyja 6 punktaŭ haworać ab stanowiščy Sojmu i Senatu, karaleuskaj i sudowaj uładzie, wychawańni dziaciej karaleŭskich, ab prysiazie karali i Kanstytucyi i ab skasawańni „liberum veto”.

Kali ciapier dla prykładu paraŭnać sučasnuju polskuju Kanstytucyju, jakuju na dobry ład treba było-b šanawać i światkawać uhodki jaje abwieščańnia, to nia treba być praŭnikam, ani palitykam, kab pryznać, što ustawa 3-ha maja ŭ našy časy wyhladaje što – najmieniej humarystyčnaj. Jak bačym, pieršy punkt wyhladaje niejak bolš na kodeks karny, jak na Kanstytucyju, i nie daje swabody sumleńnia. Druhi punkt haworyć, što jak było drennna, tak i astajecca. Heta znača tolki šlachta moža mieć niejkija prawy, a pracoŭny narod – astawajsia niawolnikam! Niama dziwa, što Kanstytucyja addawałasia pad apieku šlachcie, bo nichto inšy jaje pad apieku nia ŭziaŭ-by.

Punkt III źjaŭlajecca tolki zaćwierdžańniem taho, što sami miaščanie ŭ 1791 h. adwajawali ŭ šlachty  (stali dapuščacca ŭ Sojm i wojska). Punkt IV najbolej charakterny. Świedčyć jon tolki ab tym, što sialanstwa nia tolki nia mieła prawaŭ, ale nia mieła i apieki ŭradowaj. Znača, što kali pan mužyka kryŭdziŭ – łamaŭ umowy, to nia možna  było i nia  było kudy skaržycca. Jakaja heta mieła być uradowaja apieka, pišučamu heta – znajści ŭ historii nie ŭdałosia. Možna spadziawacca, što toj uradowaj apieki i nia było.

Tak ci jnakš, a Kanstytucyja 3-ha maja, jakuju ciapier sielaninu prykazywajuć światkawać, pryhonu (panščyny) nie skasawała. Najwažniejšy inicyjatar ustawy 3-ha maja – sam karol – paśla swajej karanacyi (1764 h.) praliwaŭ krakadylawyja ślozy kažučy tak: „Datul nia maju supakoju, datul nie chaču  ničoha čuć ad čužyncaŭ ab našym narodzie, pakul abšarnik maje prawa žyćcia i śmierci nad paddanym, pakuł niewialičkaj sumaj hrošaj možna zapłacić za žyćcio zabitaha mužyka”*). Nia hledziačy na hetyja słowy – ŭsiož taki ustawa 3-ha maja badaj-što ničoha ŭ žyćcisielanina nie pieramianiła.

Punkt V teoretyčna wielmi wažny.

Ułada ad narodu i padzie ułady. Adnak u praktycy my wiedajem, što šyrokija masy nia ličylisia narodam. Jany nijakaha ŭčaścia ŭwa ŭładzie nia mieli. Usio było ŭ rukach šlachty, dla jakoj u toj čas fizyčnaja praca była prosta haniebnaj.

Tut možna rabić zakid, što sialanstwa tady nia było padhatawana da pracy ŭ budawańni haspadarstwa, što było niehramatnaje. Takija zakidy robiacca časam i ciapierašniamu sialanstwu. Ale tut wina uznoŭ tych samych uładaŭ, jakija nie stwaryli warunkaŭ, kab šyryłasia aświeta. Naadwarot, tahočasnyja ŭrady  budawali dabrabyt niaznačnaj klasawaj mienšaści na ciemnacie masaŭ. 

Možna tak-ža zrabić zakid, što ŭ toj čas nidzie nia było lepiej. Zhodzimsia na minutku, što heta tak. Dyk ci-ž napr. prastupak adnaho čaławieka pamianšajecca tym, što hety prastupak jašče robić jaho susied?

Polski historyk J. Šujski ŭ IV tomie „Dziejaŭ Polščy” kaža ab Kanstytucyi 3-ha maja tak: „była jana wynikam wialikaj umierannaści praŭnikaŭ, aściarožnaha hledžańnia na zakaraniełyja abmyłki. Zatoje nie pasunułasia da zraŭnańnia narodu (ludu) ŭ prawoch i stwareńnia 3-ha stanu, jak hetaha chacieŭ Kołłontaj. 

Praŭda, z punktu hledžańnia intaresaŭ tahočasnaha polskaha haspadarstwa Kanstytucyja 3-ha maja mieła naniaści ŭdar anarchii, skazawała liberum veto, ale heta jašče nia jość powadam, kab dalokija pakaleńni napr. Biełarusaŭ światkawali prymusowa toje, što ŭ žyćci ich prodkaŭ i ich samych nijakaha značeńnia nia mieła.

Fakt idealizawańnia i čeść dla Kanstytucyi 3-ha maja świedčyć siańnia ab tym, što polskaje hramadzianstwa jašče nie parwała łučnaści z staroj, šlachockaj psychikaj u žyćci haspadarstwa, a hetym samym pakazywaje, što da sučasnaj lepšaj, pastupowaj i demokratyčnaj Kanstytucyi jašče nie darasło.

Al. S.* 

____

*) Baczyński. Dzieje Polski t. II, str. 700.

„Biełaruskaja Krynica”, nr 19, 6.05.1927 h., s. 2-3

* Albin Stepowicz, jaki naradziŭsia 130 hadoŭ tamu (18.03.1894)

Пакінуць адказ

Ваш адрас электроннай пошты не будзе апублікаваны.

Календарыюм

Гадоў таму

  • У сакавіку

    – забойства язычнікамі ў 1250 г. ігумена Лаўрышаўскага манастыра, прападобнага Елісія, кананізаванага як сьвяты Беларусі. – 31.03.1785 г. у Варшаве памёр Антоні Тызэнгаўз (нар. у 1733 г. у Новаельні на Гродзеншчыне), палітычны і грамадзкі дзеяч ВКЛ, асьветнік, з 1765 г. …ЧЫТАЦЬ ДАЛЕЙ / CZYTAJ DALEJ

Календарыюм / Kalendarium

Сёньня

  • (79) – у сакавіку 1946 г. быў надрукаваны ў Ватэнштаце (Нямеччына) першы нумар выданьня Згуртаваньня Крывіцкіх Скаўтаў на Чыжыне „Скаўт”. Рэдагаваў Вацлаў Пануцэвіч (Папуцэвіч).
  • (46) – 14.03.1979 г. у Несьвіжы памёр Міхал Сеўрук, беларускі мастак. Нар. 27.02.1905 г. у Варшаве, закончыў Мастацкі факультэт Віленскага ўнівэрсытэта, быў вучнем Ф. Рушчыца і Л. Слендзінскага (1932), з 1939 г. жыў у Несьвіжы; зараз у яго доме дзейнічае музэй.
  • (36) – былі заснаваныя акадэміцкія гурткі Беларускага Аб’яднаньня Студэнтаў: 14.03.1989 г. ва Унівэрсытэце Марыі Кюры-Складоўскай і Сельскагаспадарчай Акадэміі ў Любліне (старшыня – Яраслаў Іванюк), 16.03.1989 г. на Беластоцкай Палітэхніцы (старшыня – Міраслаў Пякарскі), 18.03.1989 г. у Варшаўскім Унівэрсытэце (старшыня – Мікола Ваўранюк).

Новы нумар / Novy numer

Папярэднія нумары

Усе правы абаронены; 2025 Czasopis