Jan: Čy pomniš, koli v tebe zjavivsie impuls, kob napisati peršy viêrš? I na jakôj movi tobiê napisałosie?
Zoja: O, ja dumała, što ty tak i načneš… Ja učyłaś u školi v Parcievi, de była prykładnoju učenicieju. Pan od pôlśkoji movy skazav prynesti viêršyki pud Dzień Nauczyciela. To była, može, sioma klasa… Tohdy, jak ja učyłasie, było vže vôsim klas čy siêm?
Jan: Dumaju, jak ty kunčała pudstavôvku, było vže vôsim…
Zoja: Što ja mohła tohdy znajti v Vôlci? Biblijoteki ne było, a pokôlko ja była dyscyplinovanuju učenicioju, to vziała i napisała tyje viêrsyki i zanesła panovi v školi. Pan pytaje – a chto autor siêtych viêršykuv? A ja stoju i movču, ne znaju što skazati… A pan od pôlśkoho do mene: takaja dobra učenicia, a ne znaje, čyj viêršyk perepisała! A ja movču daliêj – nu tak, ne znaju… A pan kaže: to napevno viêršyk Różewicza… Różewicza, ujavlajete sobiê?! I to byv, možlivo, moment, koli ja začała štoś tam pisati…
Halina: Ty tak i ne pryznałasie učytelovi, što sama napisała tyje viêršy?
Zoja: Niê. Vôn doznavsie pro sieje tôlko tohdy, jak pročytav knižku Teresy Zaniewskiej „Podróż daremna. Szkice o poezji białoruskojęzycznej w Polsce” (1992), kotoruj ja skazała pro siêty epizod. A potum byv šče odin važny moment. Byv taki časopis „Radar”, ogólnopolskie pismo młodych, de drukovali viêršyki, kotory čytačê prysyłali v redakciju. I tam mene nadrukovali, raz, a potum, čerez dva miêseci, druhi. I tam vony podavali adres autora nadrukovanoho viêršyka. Tohdy ja otrymała masu listuv – pisali mniê perevažno studenty i licejisty, a ne lude z vośmoji čy siomoji klasy pudstavôvki, jakoji ja tohdy šče ne skônčyła…
Jan: A jak było z pisaniom po-biłoruśki? U peršum tvojôm zbornikovi, „Pošuki”, bôlšosť viêršuv po-biłoruśki…
Zoja: Davaj spočatku skažu, jak začałosie moje pisanie po-našomu. Tohdy lude na vjosci masovo čytali „Nivu”. Listonoš, jak prynosiv hrošy za mołoko, nikoho ne pytajučy prenumerovav „Nivu”, nu, prynajmi dla tych, koho vôn uvažav hramotnym. „Niva” była i v našuj chati. I tam štoś Ivan Kiryziuk opublikovav tohdy po-našomu. Choč Kiryziuk potum chutko perejšov na ukrajinśku…
Jan: Ne tak chutko. U 1970-ch vôn pro ukrajinśkosť i ne dumav, a ukrajinciom stav nazyvati sebe vže v 1980-ch…
Zoja: Aha. Ty tut lepi oryjentuješsie. Nu ale to byv taki peršy impuls, publikacija Kiryziuka v „Nivi”. A nezadovho potum trapiła mniê v ruki kniha Rasuła Gamzatova „Mój Dagiestan” po-rosijśki… Gamzatov oryginalno napisav jijiê na svojôj movi…
Jan: Na avarśkuj…
Zoja: Tak! I tohdy ja jakby probudiłasie, ja ne znaju, jak siête nazvati, štoś na mene tohdy najšło…
Halina: Olśnienie! Makse, jak bude olśnienie po-našomu?
Jan: Velmi hože: ozôranie abo ozôranosť… Od zoruv i zôrok…
Zoja: Tak, pravilno kaže Halina: olśnienie! Ja tohdy podumała: usiê v Vôlci hovorat po-našomu, ciêła vjoska pravosłavna… Jak že ž mniê ne opisati siêtoho sviêtu i siêtych ludi? I od sioho času ja vže stała pisati po-našomu…
Halina: Ty vže była licejistkoju?
Zoja: Tak, to byv 1972 rôk, mniê było 16 liêt i ja chodiła do liceja v Biêlśkovi, do „pôlśkoho”. I ja tohdy v „Nivi” opublikovała peršy viêrsyki po-svojomu, kotory poperediła notkoju po-biłoruśki. Ja tam pudkresliła, što Kiryziuk počav štoś velmi važne, choč tiažko pokamiś skazati što, i dodała takoje zdanie: Možna było b tak zusim prosta skazać – u našych słovach, słovach, jakimi havorać pa vioskach, jość cełaje žyćcio; hetymi słovami možna ŭsio raskazać, apisać. U svojiê 16 liêt prydumała takoje mondre zdanie, poviêryte?
Halina: Poviêrymo.
Zoja: Odin z tych viêršykuv nazyvavsie „Večur kapusty” – jak sičut kapustu… Słuchajte, treba mniê odnak vyrazno zaznačyti, što samy peršy tołčok, kob pisati po-našomu, to byli našy lude i sviêdomosť toho, što siêty lude ciêłe žycie hovorat po-našomu, pro vsiê spravy mohut skazati i kažut po-našomu – jak siêtoho ne zatrymati, jak siêtoho ne zapisati? Nu i najvažniêjše – u ciêłum mojôm ditinstvi jaki byv môj jazyk, môj peršy jazyk? O-siêty naš pudlaśki. Pôlśki jazyk u ditinstvi ja čuła tôlko z radiva-točki… Učora akurat mniê odna znakoma prysłała piêsniu, u jakôj takije słova: Na jazykie kakom vo snie ty dyšyš? Bačyte, jak siête prylipaje do našoji disiêjšoji rozmovy? Jakim jazykom ja dychaju? Siêtym pudlaśkim.
Jan: Koli ty ne miêła biłoruśkoji movy v licejovi, bo chodiła do „pôlśkoho” ogólniaka, to jak ty napisała viêršy v „Pošukach” po-biłoruśki? Tobiê chvatiło toji biłoruśkoji movy, kotoroji tebe naučyli v Parcievi?
Zoja: „Nivu” čytała po-biłoruśki… Nu i toje, što tohdy było v programi pudstavôvki, ne pomniu vže, što dokładno… Ale bačyš: nezaležno od toho, kudy trapiš – ty ž sam chodiv do „pôlśkoho” liceja v Hajnuvci – jakiś promiênčyk svojoho ostajetsie i probivajetsie na sviêt… A pro „Nivu” ja mušu skazati šče i siête: u toj čas, jak ja pisała svojiê peršy viêrsyki po-svojomu, „Niva” sumiênno jich drukovała, ničoho ne pereroblajučy…
Jan: Siête mene ne zdivlaje. Bo Jury Vołkovyćki, jaki kirovav „Nivoju” od počatku i z jakim ja poznakomivsie v druhuj połovini 1980-ch, koli vôn uže pujšov na emeryturu, byv čołoviêkom z literaturnym gustom. Vôn môh ociniti dobry rečy i drukovav jich bez zmiêny i bez pererobluvania, jak ty kažeš. I umiêv odsiêjati grafomaniju, jakoju v 1970-ch liêtach, poka ne obezludilisie našy vjoski, ščodro zakidali „Nivu” jeji čytačê i korespondenty. Tobiê v 1982 rokovi „Biełavieža” vydała peršy zbornik, „Pošuki”, tak?
Zoja: Toj zbornik redagovav Aleś Barśki. I Barśki postaviv taki varunok: u zborniku musiat byti viêršy po-biłoruśki. Tomu častku svojich viêršuv po-našomu ja perekłała na biłoruśku literaturnu movu. Tak što autentyčno mojiê viêršy byli tôlko na movi Vôlki. Zbornik składavsie z troch častiuv, perša i tretia byli na biłoruśkuj literaturnuj movi, a druha, po-svojomu, była „vsunuta” mižy jich…
Jan: A jak było z tvojimi zbornikami „Nad dniom pochilana” i „Šče odna vesna”, kotory vyjšli pud šyldom „Biełaviežy” tohdy, jak organizacija vže miêła jurydyčny status i joju kirovav Jan Čykvin, čołoviêk, tak skazati, z pudlaśkomovnoho areału?
Zoja: Pravdu kažučy, z siêtymi zbornikami ja ne miêła žadnoho problemu. Čykvin, kotory na biłoruśkich vstrêčach i imprezach vse hovoryv po-biłoruśki, a ne po-našomu, opublikovav jich tak, jak ja napisała, ničoho ne pererobivšy. I, tak skazati, prychilno postavivsie do toho, što ja tak pišu. Ale takoje było do pevnoho času. Ne znaju čom, ale v „Biełaviežy” ja vže ne mohła vydati svojoho zbornika „Poká”, toho, što vydała v Darka Fijonika v 2018 rokovi. Tohdy mnie było skazano kategoryčno: abo vydaješ po-biłoruśki, abo niê – po-našomu my ne vydamo. Čom tak stałosie?
Jan: Ja ne znaju. Ale podôbnu historyju rozkazav mniê Viktor Stachvijuk, kotory, choč formalno byv namiêsnikom Čykvina v „Biełaviežy”, ne môh tam vydati romanu „Podych temry” po-pudlaśki i pujšov z jim tože do Fijonika. Pud 80-liêtie Jana Čykvina ja vziav u joho interviju dla Radiva Svaboda, de ne môh ne zapytatisie, jak vôn stavitsie do toho, što lude v nas štoraz častiêj pišut po-svojomu. Perepisujučy naš rozhovôr, ja znajdu toje interviju i pryvedu dokładnu cytatu, sto tohdy, u 2020 rokovi, Čykvin mniê skazav pro našu (i joho) autentyčnu movu: „Dyjalektnaja mova, tutejšaja mova dla prazaika – nieacenny skarb. Tamu što jana daje mačymaść charaktaryzavać svaich hierojaŭ vielmi dakładna, nia tolki praź dziejańni, ale i praz vykazvańni. Dla paeta, ja dumaju, heta nieprydatna. Paet pavinien usłuchoŭvacca ŭ nacyjanalnyja kody, pavinien viedać hetyja kody, a mova pavinna być ahulnapryniataja. Hrafika ci pravapis mohuć być tut roznyja, ale mova pavinna być adzinaja. Bo kali my piarojdziem na dyjalekty, to ja nia budu razumieć, što piša Viktar Stachviuk, a Viktar Stachviuk nia budzie razumieć, što piša Zosia Sačko.
Słuchaj, a može Čykvin tobiê zajzdrostiv, što ot, vôn – odiny vybitny biłoruśki poet u Pôlščy, a tut vyrosła ne menš vybitna poetka, kotora na dodatok piše na svojôj autentyčnuj movi, jakuju vôn u svojôm žyci zopchnuv u nebytie?
Zoja: Aj, Vania, tut ty vže meleš jak ne znaju chto…
Halina: Tak mohło byti… U Vani byli nemałyje perepałki z Čykvinom pry publikaciji perekładu „Ulisa”, koli Čykvin, naveť palciom ne povorušyvšy pry siêtum diêli, chotiêv prypisati i sobiê zasłuhu, i pudtiahnuv publikaciju perekładu pud šyldu „Biblijatečka ‘Biełaviežy’ pad redakcyjaj Jana Čykvina”. I v Biłostoku v drukarni „Orthdruk” nadrukovali tysiaču egzemplaruv z takoju pomiêtkoju. Jak Vania siête pobačyv, to spočatku čuť joho palaruš ne schvativ, a potum vôn zrobiv taki skandał, što mniê kilka dion było strašno nočovati z jim pud odnym dachom. Tohdy za Maksimjuka zastupivsie Sokrat Janovič, i v „Orthdrukovi” vyryzali 998 zahołôvnych storônok i vklejili novy, bez zhaduvania Čykvina i „Biełaviežy”. Dva egzemplary z toju pomiêtkoju ostalisie na pametku, odin u moho Vani, a druhi, napevno, u archivi Čykvina…
Jan: Čykvin byv nekiepśkim staršyniom „Biełaviežy” i napevno połožyv veliki zasłuhi, obosnovavšy „Biblijatečku ‘Biełaviežy’” i vydavšy v jôj bôlš za 100 knižok. Ale ja liču, što vôn, jak i mnôho inšych aktyvistuv u biłoruśkum ruchovi v Biłostoku, od jakohoś momentu stav uvažati sebe za čołoviêka, kotoroho nichto ne može zaminiati, i deržavsie svojoho staršyniovania v „Biełaviežy” do samoho kuncia, poka vsio ne zahłuchło. Vôn byv čołoviêkom apodyktyčnym i z mentalitetom inšoji epoki, jaki ne miêv pravdivoho kontaktu z mołodymi, tomu do „Biełaviežy” mołodyje autory perestali prychoditi, a v Čykvina ne było ideji, što i jak zrobiti, kob literaturny ruch na biłoruśkuj movi v Pôlšcy „vyvesti z viêžy z słonovoji kosti”. I jomu v hołovu ne prychodiło, što na Pudlašy načynajetsie literatura po-svojomu, i što siête može dati sviêžy pryliv idejuv, energiji i, tak skazati, mołodoji kroviê dla „Biełaviežy”. Najliêpše, što vôn môh zrobiti, a ne zrobiv, to oddati kirovanie „Biełaviežoju” v mołodšy ruki i dla mołodšych mozgôv, koli šče takije ruki i mozgi byli. To značyt, prynajmi liêt dvadceť tomu. A teper ja naveť ne znaju, čy štoś žyvoho z toji „Biełaviežy” naohuł ostajetsie, čy to vže totalny kapiec…
Zoja: My sami ne robim ničoho tam, de šče možna štoś zrobiti…
Halina: Odnak našy ukrajinci spochvatilisie, što možna pokorystatisie idejoju pisania po-svojomu, kotoru Vania „propoviêduje” vže liêt dvadceť – pokorystatisie finansovo, i dla rozhołosu, i dla svojoji propagandy. Ohołosili konkurs pisania po-svojomu, aktyvizovali ludi v gminach, kotory biłorusy ličat nibyto svojimi. Čom biłorusy takoho ne zrobili – Radyjo Racyja čy taja ž „Niva”?
Jan: Davajte pro Radivo Racyja i „Nivu” pry inšuj okaziji. Słuchajte, divčeniata, teper ja vam obom zadam pytanie što do suti našoho rozhovoru i, tak skazati, ciêłoji našoji ohulnoji spravy. Kob pisati po-svojomu, vam potrêbna jakajaś konkretna nacijonalna identyfikacija? A kažučy brutalno, to kim vy sebe ličyte: biłoruskami, ukrajinkami, pôlkami, kimś šče inšym? Čy, može, takaja identyfikacija dla vas naohuł bez značenia?
Zoja: Oj, Janek, tobiê vže skônčylisie lohki pytani? Ja ne znaju, jak točno moju identyfikaciju nazvati…
Jan: Odkažy, jak duša dyktuje… Pered siêtoju rozmovoju ty mene dostavała pytaniom, a kim ja sebe vvažaju – i ja tobiê odkazav, što „matematyčno” moju nacijonalnu identyfikaciju možna zapisati: biłorus z rôdnoju pudlaśkoju movoju. Teper ja pytajusie v tebe… Koli b tebe nazvali ukrajinkoju, to što ty skazała b – tak, u poradku?
Zoja: Niê… Znaješ, ja tobiê skažu, što mniê najbližše: pravosłavna viêra i svoja mova, kotoru ty nazyvaješ pudlaśkoju, a Darek pudlašoruśkoju. Je, može, jakajaś etnična grupa, nazvy kotoroji ja ne znaju, a do kotoroji možna było b mene zaličyti?
Halina: Bačyš, toj samy dylemat, što i v mene… Mniê siête pytanie postaviła łoni na spotkani v Dubičach Cerkovnych Paulina Siegień: Pani Halino, vaš muž nazvav sebe biłorusom, a viête kim sebe ličyte? Ja tohdy odkazała, što vo mniê je i častka biłoruski, i častka pôlki, i što pry vsiôm siêtum ja šče i pudlašučka, bo maju v sobiê šče takoje štoś, čoho ne majut ni biłoruska, ni pôlka…
Zoja: Do toho, što skazała Halina, ja šče dodała b obovjazkovo: je vo mniê i rusinka… Znaješ, Janek, što je važne vo vsiôm siêtum mojôm, pro što diś hovorym? Ja ne miêła nijakoji pudtrymki, jak začynała pisati po-našomu. Jak tak Bôh mene ozoryv, što ja začała pisati po-našomu v šysnadceť liêt i ne kinuła, choč ne miêła nijakoji pudtrymki? Tut musiła vmišatisie siła wyższa, inačej i ne skažu. Mniê z odnoji storony našy biłorusy kazali, što treba pisati po-biłoruśki, a z druhoji našy ukrajinci, što po-ukrajinśki, bo inačej u mene ne bude čytača. A ja koliś na takoje odkazuvała, što ja choču byti bliźka ludiam.
Viêršy Zoji Sačko
VEČUR KAPUSTY
Z hołovy jôj
chustki zniali
na vrodu divilisie
perelakaliś zelony vołosy
v kovtunovi listia
lude hostryli słova-nožê
vyhostryli słova-metali
(šče ne ponimaje)
ruka nedbało
na dosku jeji kinuła
i
pereobraziłaś
slozami zelonymi zapłakała
potym
ščoki morkvoju pokrasiła
zabušovała
biêłoju piênoju
až kameń
jôj musiv tłumačyti
uspokojitsie
jak zemlu
biêły son otulit
[Pošuki, 1982]
***
U poranok každy
jak vstaju
na što ž mniê tak kłopotati
pro vsio što bude
a kob bôlš było
čy ž ne pomnažała majontku
ne zdobyvała nauki
i ne provirała jeji
a vsio-taki
– ni bôlšoji radosti
– ni hłubiêjšoho spokoju
a tak samo
[Nad dniom pochilana, 1991]
***
Na nasiênie zemla žde
Vinkam by cvisti v horôdciach
Kôlko soku v starôj berozi
– napojit puv mertvoho seła
ptaški pryletiat
naładiat hniêzda
tiêni usiadutsie na łavočkach
v samo południe
rozkinut karty
[Šče odna vesna, 1995]
ODE
mało tołku
od znati vsio što robitsie na sviêti
– odhaniajuś jak od roja pščôł
ode
psałmy składaje žyto
jak falami płyve
až za horyzont
ode
za peršym hołosom ptašok
povtoraju molitvu utrenniu
ode pišu odu
na łavočki
što v zemlu vrostajut
na vyžłobjany stupeniami porôh doma
poka ne rozvalivsie
[Poká, 2018]
