Białowieża  to znana w kraju i za granicą miejscowość turystyczna oraz ważny ośrodek przyrodniczych badań naukowych. Położona jest w środku Puszczy Białowieskiej na tzw. Polanie Białowieskiej, która zaczęła powstawać w XVII wieku. Mało kto jednak wie, może poza samymi mieszkańcami Białowieży, że ich miejscowość tworzy właściwie kilka dawnych wsi. Dzisiaj są one znacznie rozbudowane i łączą się ze sobą. To Stoczek, Zastawa i Podolany, a także kilka ich przysiółków.

Nietrudno zauważyć, że wśród wymienionych wsi brakuje Białowieży, od której – należałoby domniemywać – wzięła nazwę cała miejscowość. Otóż nazwa Białowieża początkowo była związana z królewskim dworem myśliwskim, który około 1594 roku został przeniesiony z uroczyska w oddziale 367 Puszczy Białowieskiej na obecną Polanę Białowieską, a dokładniej – na wzgórze w Parku Pałacowym, założonym pod koniec XIX wieku. Samo uroczysko od tego czasu zaczęto nazywać Starą Białowieżą. Trzeba też wyjaśnić, że określenie „przeniesienie” oznaczało w tym przypadku zmianę lokalizacji, gdyż dwór został zbudowany od nowa. Ten poprzedni spalił się w drugiej połowie XVI wieku. Pierwsza skąpa informacja o nowym dworze pochodzi dopiero z 1639 roku. Istniał już przy nim staw i młyn.

Co do samej Polany Białowieskiej – początek dał jej założony przy dworze 25-morgowy folwark, o którym wspomina się po raz pierwszy w inwentarzu z 1696 roku. Ponieważ do obsługi folwarku potrzebni byli ludzie, powstała przy nim nieduża wieś. Czy nazywano ją, podobnie jak dwór, Białowieżą? – trudno jednoznacznie orzec. Trochę zamętu w tej sprawie wprowadzają miejscowe przekazy ustne, według których wieś folwarczna nazywała się Krysztapowo (od białoruskiego imienia Krýštap – Krzysztof). Miano ją założyć na wschodnim krańcu obecnej Polany. Może było tak, że wieś tylko oficjalnie nazywano Białowieżą, natomiast jej mieszkańcy używali nazwy własnej, jak to można zaobserwować w przypadku licznych wsi położonych na obrzeżu Puszczy Białowieskiej.

W 1710 roku, gdy cały region nawiedziła dżuma i zbierała wśród ludzi obfite żniwo, nieliczni ocalali mieszkańcy spalili swoją wieś, a sami przenieśli się w inne miejsce na Polanie, zakładając nową osadę, prawdopodobnie gdzieś niedaleko spalonego także dworu – tego miejscowe przekazy już nie precyzują. Wieś odbudowano dopiero w początku XIX wieku i wówczas już na pewno nosiła ona nazwę Krysztapowo, na co znajdujemy potwierdzenie w dokumentach. Niestety, nowe Krysztapowo przetrwało tylko około pół wieku.

W 1775 roku osada białowieska liczyła 20 dymów. Sam dwór królewski (już nowy, wybudowany z polecenia króla Augusta III Sasa) został rozbudowany za czasów króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Z biegiem lat, gdy łowy królewskie ustały, jego znaczenie zmalało. Na znanej nam rycinie z początku XIX wieku, na której przedstawiono dwór, w jego południowo-zachodniej okolicy daje się zauważyć fragment wiejskiej zabudowy, najpewniej wsi Zastawa. Mocno podupadłe budynki dworskie przetrwały do czasu powstania listopadowego, po czym zostały rozebrane.

Wróćmy jeszcze do Polany Białowieskiej. Powiększała się ona stopniowo, w wyniku wycinania drzewostanu i przeznaczania pozyskanych połaci gruntu pod pola uprawne i łąki. W 1784 roku mierzyła 7,65 kilometrów kwadratowych. W 1902 roku Polana urosła do 12,67 km kwadr., a pół wieku później do 13,67 km. kwadr. Obecnie Polana zmniejsza swoją powierzchnię, gdyż na porzucone grunta rolne powraca las. Ten proces najwyraźniej zaznacza się w strefie ochronnej (tzw. otulinie) ścisłego rezerwatu przyrody Białowieskiego Parku Narodowego.

Najważniejszą dawną wsią, a obecnie częścią Białowieży, jest Stoczek (gw. Stačók). Wieś ta położona jest na zboczu łagodnego wzniesienia, u podnóża graniczącego z doliną rzeki Narewki. Prof. Michał Kondratiuk wyprowadza nazwę wsi od staropolskich słów stok, stoczek – w znaczeniu pochyłość, zbocze. Nazwa pierwotnie odnosiła się do uroczyska (wymienia się je w dokumencie „Pomiar w Leśnictwach Naszych W. X. Lit. na nowiny strażnikowskie, strzeleckie i osockie….” z 8 grudnia 1744 roku), następnie przeniesiono ją na wieś, którą założono w tym uroczysku. Zabudowa wsi rozpoczynała się od najwyższego tutaj wzniesienia, położonego pomiędzy obecnymi zaułkami Osoczników i Bartników. Zaznaczona jest, choć bez podania nazwy, na mapie wykreślonej w 1784 roku przez królewskiego geometrę Michała Połchowskiego. Z nazwy została wymieniona po raz pierwszy w spisie z 1790 roku. W 1796 roku posiadała 9 włok. Częściowo spalona w czasie I wojny światowej, po wojnie odbudowana i rozbudowana. Obecnie jej granice wyznaczają od zachodu Park Pałacowy, od wschodu – osiedla Centura i Wojciechówka. Stoczek obecnie jest siedzibą władz gminy Białowieża oraz ważniejszych we wsi instytucji i zakładów. Tutaj wznoszą się także dwie świątynie murowane – prawosławna i katolicka oraz drewniany dom modlitwy baptystów. Nazwę Stoczek nosi również główna ulica (w latach 1973-2017 miała ona za patrona gen. Aleksandra Waszkiewicza, rodowitego białowieżanina).

Stoczek jest wsią znacznie rozciągniętą w terenie. Nic więc dziwnego, że niektóre jej części mają swoje odrębne nazwy.

Jedna z nich nazywana jest Szpakowicze (gw. Špakóvičy). Zajmuje obszar pomiędzy rzeczką Złotą a początkiem ulicy Browskiej. Nazwę wzięła od licznie tutaj zamieszkujących rodzin o nazwisku Szpakowicz (pod koniec XX wieku – około 20). Według przekazów ustnych, w tym miejscu miała się znajdować osada strzelców (gw. strelcé albo strelcý), założona w XVIII wieku. Fakt ten uwiarygodnia „Opisanie Puszczy kwatery Białowieskiej przez szczegół strażów” z 1795 roku, które w straży augustowskiej wymienia 5 strzelców, lokując ich siedzibę w obrębie Polany Białowieskiej. Jeszcze do I wojny światowej tę część Stoczka nazywano powszechnie Strelcé. Najokazalszą budowlą w Szpakowiczach jest kościół rzymskokatolicki św. Teresy od Dzieciątka Jezus, konsekrowany w 1934 roku.

Inna część Stoczka – to Majdan (z białoruskiego majdán – w znaczeniu plac na wsi). Zajmuje nieduży obszar niedaleko piekarni i hotelu „Białowieski”. Dawniej było to miejsce zbiórek strzelców zamieszkujących osadę Strelcé.

Odrębną częścią Stoczka jest też Tropinka (ros. trópinka – ścieżka, dróżka) – północna część zabudowy wsi, której początki sięgają ostatnich lat zaboru rosyjskiego. Pierwotnie biegła tędy polna dróżka, prowadząca z Parku Pałacowego do Parku Pułkowego (obecnie – Dyrekcyjnego), w którym mieściła się siedziba Zarządu Apanażowego Puszczy Białowieskiej. Współcześnie dróżka ta zamieniła się w ulicę o nazwie Tropinka.

Stoczek posiada też przysiółki. Poza nieistniejącym już od drugiej połowy XIX wieku Krysztapowem są to Barok, Wojciechówka i Centura.

Barok (z białoruskiego  barók – borek, mały bór) został założony po I wojnie światowej, pomiędzy Stoczkiem a Podolanami, na prawym brzegu Narewki. Funkcjonował tu niegdyś wiatrak.

Wojciechówka (gw. Vajcjachóuka) zaczęła powstawać zaraz po zakończeniu I wojny światowej. Wznosili ją na wschodnim skraju Polany Białowieskiej napływowi robotnicy leśni i tartaczni. To robotnicze osiedle początkowo nazywano oficjalnie Muchomorami, a nieoficjalnie Złodziejówką, gdyż jej mieszkańcy dokonywali częstych kradzieży na pobliskich polach uprawnych. Osiedle zostało przemianowane na Wojciechówkę jakoby na cześć jedynego mieszkańca, o imieniu Wojciech, który nie kradł. Inna wersja głosi, że nazwę tę nadał ks. Józef Dowgwiłło – proboszcz erygowanej w 1926 roku parafii rzymskokatolickiej, na cześć prezydenta RP Stanisława Wojciechowskiego, zmuszonego do ustąpienia z urzędu po przewrocie majowym Józefa Piłsudskiego.

Centura – to willowe osiedle zbudowane w drugiej połowie lat dwudziestych XX wieku obok południowej części osiedla Wojciechówka przez spółkę angielską „Century” dla swoich urzędników i funkcjonariuszy. Spółka eksploatowała Puszczę Białowieską w latach 1924-1929. Po rozwiązaniu przez rząd polski umowy z nią, kolonię przejęła dla własnych urzędników Dyrekcja Lasów Państwowych w Białowieży. Osiedle tworzy wyciągnięty z południa na północ pas zabudowy (od ul. Leśnej do Meleszkowskiej), który obecnie łączy się z rozrastającym się od zachodu Stoczkiem. Dzisiaj zamieszkiwane jest głównie przez byłych pracowników administracji lasów państwowych i robotników leśnych bądź ich potomków. Mieszkania są sprywatyzowane. Kompleks pocenturowskich budynków, położony w południowej części osiedla, zajmował w latach 1950-1978 Państwowy Dom Dziecka, a następnie, po remoncie i modernizacji, umieszczono w nim w 1989 roku Dom Pomocy Społecznej „Rokitnik”.

Drugą dawną wsią jest Zastawa (gw. Zástow). Prof. Kondratiuk wyprowadza jej nazwę od „zastawy” w znaczeniu zapora, grobla do zatrzymywania wody (wieś położona jest na lewym brzegu rzeki Narewki), lub od rosyjskiego i białoruskiego „zastáva” w znaczeniu: rogatka, ewentualnie oddział wartowniczy. Wysuwana m.in. przez Jana J. Karpińskiego wersja, oznaczająca położenie wsi za stawem upada z racji nieistnienia w tym czasie stawu. Rzeka Narewka, przepływająca pomiędzy dworem królewskim a Zastawą, rozdzielała swe koryto, obejmując obydwoma ramionami podmokłą, bagnistą dolinę, następnie znów je łączyła. Wieś po raz pierwszy pojawia się, bez nazwy, na mapie wykreślonej w 1784 roku przez Połchowskiego. Nie wymienia jej jeszcze ani spis z 1790 roku, ani inwentarz folwarku Białowieża z 1796 roku. Wspomniana jest dopiero w akcie funduszu cerkwi „pod Stoczkiem”, sporządzonym w 1797 roku. W czasie I wojny światowej została niemal całkowicie spalona. Odbudowana w okresie międzywojennym, ponownie padła pastwą ognia w lipcu 1944 roku; podpalili ją żołnierze z oddziału węgierskiego, osłaniającego odejście stąd Niemców. Całkowitemu zniszczeniu uległa najstarsza część, nazywana Zastawą-Wsią (gw. Zastáva-Sjało). Obejmuje ona zabudowę wzdłuż ulicy o tej samej nazwie. W części dawniej, nazywanej Klin (plac pomiędzy ulicami Zastawa, Pałacowa i gen. pilota Michała Polecha), wznosi się obecnie kompleks budynków ekskluzywnego hotelu „Żubrówka”. Odbudowana i rozbudowana Zastawa obejmuje teraz obszar ograniczony ulicami – Zastawą i Pałacową (do 2017 roku patronowała jej działaczka komunistyczna Olga Gabiec) wraz z przecznicami: Południową, Polną, Nową i gen. pilota Michała Polecha oraz przyległościami.

Jednym z przysiółków Zastawy są Krzyże (gw. Kryžé; z białoruskiego kryž – przedmiot kultu chrześcijańskiego), które często nazywano także wsią. Krzyże obecnie są złączone z Zastawą. Założono je w dr+ugiej połowie XIX wieku, obok dawnego cmentarza epidemicznego. Przed 1892 rokiem liczyły pięć gospodarstw. Nazwę utworzono najpewniej od krzyży cmentarnych. M. Kondratiuk wywodzi ją, raczej błędnie, od krzyży ustawionych na rozwidleniu dróg. W pobliżu Krzyży, w lesie, znajduje się zbiorowa mogiła mieszkańców Białowieży zmarłych na dżumę w 1710 roku. W okresie międzywojennym mieściła się tutaj siedziba Urzędu Gminnego, a także siedziby nadleśnictw Królewskiego i Jagiellońskiego, po wojnie zaś nadleśnictwa Zwierzyniec. W latach 2002-2010 na obrzeżu wsi funkcjonował kompleks hotelowo-gastronomiczny „Soplicowo”, który po drugim pożarze nie został już odbudowany. W 2010 roku otwarto tutaj stację paliw, a w 2012 roku market „Arhelan” i zakład noclegowo-gastronomiczny „Bierozka”.

Drugim, nieistniejącym już przysiółkiem Zastawy, był Krapiwnik (z białoruskiego krápiúnik – miejsce porosłe pokrzywą). Pod koniec okresu międzywojennego liczył on 19 domów. Został rozebrany na rozkaz Niemców w lipcu 1944 roku. Obecnie znajdują się tutaj dwa budynki mieszkalne, a także ośrodek szkoleniowo-wypoczynkowy Bractwa Młodzieży Prawosławnej w Polsce oraz skansen ruskiego podlaskiego budownictwa drewnianego.

Trzecią wsią, tworzącą miejscowość Białowieża, są Podolany (gw. Padalány; do I wojny światowej mieszkańcy posługiwali się gwarową nazwą Pódolanie). Nazwa wsi, według M. Kondratiuka, oznaczała pierwotnie ludzi mieszkających po dole, w dolinie (por. staropolski „padół”; ukraiński „dił”, „podił”, „podilla”, „padił”. W języku białoruskim „padół” oznacza pobrzeże rzeki; miejsce, gdzie robi się pranie. Wieś ta po raz pierwszy została wymieniona w spisie z 1790 roku. W 1796 roku posiadała 6 włok ziemi ornej i nieuprawnej. W 1897 roku poprowadzono obok niej linię kolejową Hajnówka-Białowieża, która funkcjonowała do maja 1994 roku. W końcu XIX wieku wieś zaczęła się poszerzać w kierunku południowym, przekraczając tor kolejowy. Obecnie starsza część wsi nazywa się Podolanami Pierwszymi, nowsza, za torem – Podolanami Drugimi.

W tych wszystkich niuansach nazewniczych autochtoniczni mieszkańcy Białowieży na ogół orientują się doskonale. Natomiast dla osób napływowych nie są one do końca czytelne, a już dla turystów zawsze stanowiły istną łamigłówkę. W końcu Rada Gminy Białowieża, po przeprowadzeniu szerokich konsultacji wśród mieszkańców, 31 lipca 1997 roku podjęła uchwałę, ustalającą nazwę miejscowości Białowieża dla wszystkich wsi, czy też przysiółków położonych na Polanie Białowieskiej. Uchwałę tę usankcjonował minister spraw wewnętrznych i administracji, wydając 11 grudnia 1998 roku rozporządzenie, zatwierdzające decyzję białowieskich radnych, już w skali krajowej. Od tego czasu każdy obiekt osobno stanowi część wsi Białowieża. Sami mieszkańcy nazywają je czasem, na wzór miejski, dzielnicami. I tak Białowieża nareszcie została scalona administracyjnie!

Piotr Bajko