Юноша-Стэмпоўскі Дам’ян Казімір, таксама Стэпноўскі, сапраўды К. Стэмпоўскі, псеўд. Юноша (нар. 26 або 28 лістапада 1880 г. у Венецыі, загінуў 5 ліпеня 1943 г. у Варшаве) акцёр, рэжысёр. Адкуль тая Венецыя? Сам падаваў ён дату 8 жніўня 1882 г., а Даліняны ў Магілёўскім павеце як месца сваіх народзінаў.

Паводле сведчання аб смерці, ён быў сынам Браніслава С. і Ядвігі Нэбельскай. Яго бацька паходзіў са старой шляхты герба Юноша. Казімір – паводле няясных чутак – быццам бы нарадзіўся як яго пазашлюбны сын (але прызнаны бацькам). Вучыўся ў гімназіі Навадворскага ў Кракаве (1890-92), потым у езуітаў ў Хіраве (1892-95) і ў рускай гімназіі ў Каменцы-Падольскім (у школьных запісах ён значыцца пад прозвішчам Стэпноўскі). З 15 лістапада 1898 г. – акцёр Польскага тэатра ў Познані. Там ён дэбютаваў 19 лістапада пад псеўданімам Юноша ў ролі Забоя («Пяст I») і выступаў у невялікіх ролях да мая 1899 г. (заўсёды выкарыстоўваючы псеўданім «Юноша»). У 1900 г. наведваў драматычны клас у музычнай школе, быў вучнем В. Рапацкага і В. Шыманоўскага. У перыяд 1901/02 ён ангажаваўся ў тэатр у Лодзі, дзе выступае пад прозвішчам Стэмпоўскі. Гэты сезон ён лічыў пачаткам сваёй дзейнасці. У 1902 г. ён зняўся ў Варшаве ў кароткаметражных фільмах Прашыньскім. У наступныя пяць гадоў ён не выступаў. Тагачаснае жыццё ў яго невядомае. Вядома, што ён шмат падарожнічаў, ездзіў у Кіеў, Адэсу, Санкт-Пецярбург і Берлін. У студзені 1907 г. ён зноў стаў працаваць у Познані і выступаў там да 1909 г., у асноўным у характэрных ролях. Ён правёў 1909-11 гады ў Лодзі у Польскім тэатры (рэжысёр А. Зельверовіч); тут ён упершыню сыграў Шамбеляна («Дурны Якуб»). У 1911 г. ён быў разам з Лодзіскім тэатрам на гастролях у Варшаве і дасягнуў значных поспехаў у ролі пастара («Вупыры»). Гады 1911/12 ён правёў у Тэатры імя Славацкага ў Кракаве, выступаючы, як і ў Лодзі, часцей за ўсё ў найноўшым сучасным рэпертуары. У 1912 г. быў ангаажваны ў Польскім тэатры ў Варшаве. У кастрычніку і лістападзе ён з гэтай групай адправіўся ў гастролі па «крэсах» і расійскіх гарадах. З лютага 1913 па май 1914 года ён сыграў дзесяць роляў на роднай сцэне, зацвердзіўшы рэпутацыю выдатнага характэрнага акцёра. Улетку 1914 г. ён перанёсся ў Тэатр Размаітосці, дзе стаў «зоркай». Яго роля графа Дасетова («Ястраб») стала тэатральнай сенсацыяй у Варшаве. У той час ён пачаў выступаць як Юноша-Стэмпоўскі і да канца жыцця выкарыстоўваў гэтую форму прозвішча. Падчас Першай сусветнай вайны ўступіў у польскія легіёны (быў уланам), але неўзабаве вярнуўся да сваёй прафесіі. Улетку 1918 г. адправіўся ў індывідуальнае турнэ па Цэнтральнай Польшчы. Прабыў у трупе Размаітасцяў да канца сезона 1920/21. У наступныя гады працаваў па чарзе ў Польскім тэатры (1921-23, 1925-30) і Тэатры Размаітасці, потым у Нацыянальным і Летнім тэатры (са студзеня 1924 г. да лета 1925 г., потым 1930-33 гг.) З сезона 1933/34 да пачатку Другой сусветнай вайны з’ўляўся я на сцэнах тэатраў, іграў семнаццаць сезонаў на сцэнах Нацыянальнрага тэатра і Новага ў міжваенны час і сорак восем на сцэнах Польскага тэатра і Малога тэатра. Гэты перыяд зрабіў яго адным з самых вядомых польскіх акцёраў. Многія крытыкі скардзіліся, што ён растрачвае свой талент у легкадумных забавах (у якіх ён, сапраўды, іграў вельмі часта). Аднак у яго яшчэ былі новыя ролі ў вялікім рэпертуары, спектр яго поспехаў пастаянна пашыраўся, і пасля ролі Генрыха IV («Жывая маска», 1925) У. Брумер пісаў: «Нарадзіўся вялікі мастак-трагік». 1 сакавіка 1935 г. ён адзначаў трыццаць пятую гадавіну сваёй працы ў Нацыянальным тэатры. Тады з прамовай выступіў міністр В. Енджэевіч. 1936 г. ён выступіў у Цыруліку Варшаўскім у музычнай камедыі «Кароль з парасонам».

Бачылі выдатнага акцёра родам з Беларусі на гастрлоях: 1921 г. Познань; 1922 Сасновец, Радам, Кельцы, Чэнстахова, Люблін, Беласток; 1922/23 г. Лодзь; 1923 г. Кракаў (Тэатр Багатэляа), Вільня; 1924/25 Кельцы, Катавіцы, Познань; 1925 г. Львоў, Лодзь, Познань; 1925/26 г. Лодзь; 1926 г. Львоў, Познань; 1926/27 г. Лодзь; 1927 г. Быдгашч, Львоў; 1927/28 г. Люблін; 1928/29 г. Вільня (таксама іншыя «крэсовыя» гарады на туры тэатра Рэдута); 1929 г. Кракаў, Люблін, Львоў, Познань; 1930 г. Быдгашч, Гданьск, Кракаў, Лодзь, Познань; 1931 г. Кракаў, Познань, Вільня; 1932 г. Кракаў, Познань; 1933 г. Вільня; 1934 г. Познань; 1935 г. Кракаў; 1936 г. Гдыня, Кракаў, Торунь; 1937 г. Гданьск, Гдыня, Кракаў, Торунь; 1938 г. Кракаў, Лодзь. Быў рэжысёрам (у Лодзі пры А. Зельверовічу, у Тэатры Размаістосцуі. Аднак ён шмат часу прысвяціў фільму. У 1916-19 зняўся ў сямнаццаці фільмах. Тады крытыкі ўжо казалі, што «мастаком такой меры можа ганарыцца кожны фільм у Рыме, Парыжы ці Капенгагене». У 1921 г. ён пачаў доўгатэрміновыя перамовы з берлінскай Уфай, якую хацеў пераехаць назаўсёды (але безвынікова). Усяго ў фільмах у яго было больш за шэсцьдзесят роляў, і з цягам часу ён стаў адным з самых папулярных і высокааплатных кінаакцёраў.

Пачатак Другой сусветнай вайны заспеў яго о падчас гасцявых выступленняў у Вільні (20 жніўня – 4 верасня 1939 г.), адкуль ён вярнуўся ў Варшаву. Тут ён першапачаткова працаваў у кавярнях (Фрэгата, Пад Знахарам, Залатая Качка). Нягледзячы на спакуслівыя ўмовы і пагрозы, ён адхіліў ролю, прапанаваную яму ў антыпольскім фільме «Хаймхер». Аднак ужо ў жніўні 1940 г. ён вырашыў з’явіцца ў адкрытым Тэатры «Камедыя» ў Варшаве. Усяго ён сыграў там васемнаццаць роляў, у т.л. Шамбеляна («Дурны Якуб») і Суддзі («У маленькім доміку»). З’явіўся ў некалькіх скетчаў-накідах у варшаўскім тэатры «Залаты Вулей»….

Смерць Юношы-Стэмпоўскага была цесна звязана з лёсам яго другой, малодшай на 20 гадоў, жонкі, наркаманкі, абвінавачанай у супрацоўніцтве з немцамі. Суд Związku Walki Zbrojnej вынес ёй смяротны прыгавор. Падчас няўдалай спробы 5 ліпеня 1943 г. у кватэры пары па адрасе вул. Пазнанскай,38, Юноша быў цяжка паранены. Убачыўшы ў калідоры 40-гадовую жанчыну, межчыны пачалі чытаць `q прыгавор. Раптам з пакоя выскачыў мужчына з крыкам: «Божа, не страляйце, не страляйце!» У той момант, калі ён pакрываў сваім целам жонку, прагучаў стрэл. Шмат гадоў існавала перакананне, што Армія Краёвая прывяла прысуд на Юношы-Стэмпоўскім у сувязі з яго пранямецкім стаўленнем. Праўда была зусім іншай. Менавіта яго жонка стала мішэнню двух мужчын. Дастаoлены ў клініку «Амега», ён памёр праз некалькі гадзін. (Яго жонка была расстраляна 22 сакавіка 1944 г.) Смерць Югношы ўужо падчас вайны выклікала шкадаванне ў найбольш сур’ёзных людзей польскага тэатра. У падпольным часопісе «Nurt», які рэдагаваў Вілям Гажыца, быў нават артыкул пад загалоўкай «Самасуд», дзе ён патрабуе разгледзець гэтую справу. Пасля Другой сусветнай вайны спрабавалі зрабіць гэта тэаральныя арганізацыі: ZASP (1947) і SPATiF (1954). Аднак судовага рашэння яны не вынеслі.

Канцоўка жыцця засланіла вядомасць і ўскладніла біяграфію Юношы, які заўсёды належаў да вельмі загадкавых постацей, пазбягаючых лёгкіх вызначэнняў. Нягледзячы на вялікія поспехі, ён ніколі не ўрос у сваё асяроддзе так глыбока, як Ю. Остэрва і С. Ярач, хаця звычайна лічылася, што ён роўны ім па таленце і вопыце. Уласна кажучы, самотнік, замкнёны ў сабе, ён з запалам прысвяціў сябе свайму мастацтву, шукаючы ў ім, хутчэй, магчымасці выказаць сябе, чым сродку зносін з аўдыторыяй: «Ты думаеш, я раблю гэта для іх? Я раблю гэта для сябе», – казаў ён Я. Крэчмару, які захапляўся дэталямі яго грыму, такімі тонкімі, што былі нябачныя для публікі. Яго жыццёвая сіла была з адчайным адценнем. «Я нічога не баюся, – прызнаўся ён у лісце, – пакуль жыццё гарыць». У спалучэнні з вялікай разважлівасцю і галавакружнай эфектыўнасцю тэхнічных сродкаў гэта надавала яго ігры «тон таямнічасці і горычы, які захапляе і ўзрушае» (К. Іжыкоўскі). Як у акцёра, не ўсе ўмовы цалкам адпавядалі ролям, якія ён выконваў. Напрыклад, голас – «вельмі нізкі» – быў не вельмі вялікі. З іншага боку, ягонымі рысамі, выразнымі вачыма і цудоўнай фігурай шырока захапляліся (Г. Шлетыньскі: «Цвёрды, як рамень, без грама тлушчу на целе, з моцным шкілетам, добрага росту, але не завялікі»).
Юноша быў майстрам грыму. Для кожнай ролі ён старанна распрацоўваў знешні выгляд персанажа, надаючы яму адпаведную позу, хаду, жэст, нават колер голасу. Іграючы вядомых гістарычных асоб, ён вывучаў іх партрэты, потым ствараў вобразы, якія былі дзіўна верныя арыгіналу. Такім чынам была створана цэлая галерэя правадыроў: Юлій Цэзар, Калігула, Дон Цэзар, Борджыя, Іван Грозны, Стэфан Баторый, Філіп II, Рабесп’ер, Напалеон, Павел I, Вяліки князь Канстанты. Аднак ён не спыніўся на знешніх характарыстыках, шукаючы схаваныя адносіны, якія маглі б звязаць знешні выгляд і паводзіны персанажа з яго характарам альбо норавам. Прыроджаны трансфарміст, ён ахвотна здзіўляў гледачоў разнастайнасцю і адметнасцю сваіх роляў. Такім чынам, акрамя роляў, у якіх ён цалкам змяніў сваю знешнасць, яшчэ былі ролі, у якіх макіяж быў зведзены да мінімуму. Падобныя адрозненні назіраліся ў дачыненні да жэстаў альбо прынцыпаў дэкламацыі.
Адыграў знакамітыя шэкспіраўскія ролі («Атэла», Шэйлак у «Венецыянским купцы») і ў сучасных п’есах. «Маска, распрацаваная з майстэрствам і запалам да пераўтварэнняў, характэрных для Юношы», – пісаў Б. Каржанеўскі пра Шамбеляна, – ажывае толькі некалькімі рухамі: узняўтым брывом, ападаючымі акулярамі, зацятасцю вуснаў. Рукі, часта складзеныя назад, ніколі не робяць раптоўных жэстаў. Глухі і спакойны голас рэдка пераходзіць у больш жорсткія тоны, ніколі не падымаецца да крыку». Ён вывеў, як ніхто іншы, трагедыю персанажаў – трагедыю, а значыць, бунт, адчай, гнеў, бурныя пачуцці і звычайную экспрэсію». Яго мастацтва часта класіфікавалі як натуралізм, з якім па сутнасці яго звязвала любоў да канкрэтнага. Аднак ён не быў акцёрам-натуралістам. Пачуццё канструкцыі, стылю, тэндэнцыя да мэтанакіраванасці і прастаты, якія прагрэсавалі з узростам, набліжалі яго да неарэалізму, заваёўваючы яго паслядоўнікаў нават сярод лідэраў авангарда. Тадэвуш Пайпер пісаў, што ён не згубіўся «ў скрупулёзнай імітацыі рэальнасці», у яго быў «лаканічны, антысентыментальны жэст». Ян Крэчмар пасля Другой сусветнай вайны назваў яго «самым сучасным акцёрам у сваім пакаленні».

У той жа час яму была чужа танная зорнасць і сцэнічнае шоў. Ён электрызаваў публіку адбліскамі з-пад густых броваў і трывожным тэмбрам голасу. У гэтага арыстакратычнага на выгляд і паводзіны мужчыны былі два недахопы, вельмі дарагія: азартныя гульні і жанчыны. У выніку нават непамерныя заробкі Юношы не вельмі дапамагалі, і крэдыторы часта стукаліся ў яго дзверы. Такім чынам, калі 5 ліпеня 1943 г. на пятым паверсе сучаснай камяніцы па вул. Пазнанскай, 38, з’явіліся двое мужчын, ніхто з дамачадцаў не чакаў такога трагічнага фіналу…

Схаваны за венецыянскай маскай ліцьвін, з насупленымі брывамі, агністым зрокам, адчайны і жарсны. Дзіка таленавіты. Трапіўшы ў камедыю памылак страшнага часу.

Міра Лукша