Jakimi sprawami żyła Białowieża w 1925 roku, tj. sto lat temu? Co się wtedy działo na terenie Puszczy Białowieskiej? Jeśli jesteście ciekawi, zapraszam do wyprawy w przeszłość.

Najważniejszym wydarzeniem w 1925 roku było bez wątpienia powołanie Dyrekcji Lasów Państwowych w Białowieży – największej na tym terenie instytucji w okresie międzywojennym. Objęła ona swym zasięgiem, częściowo lub w całości, kilka powiatów w ówczesnych województwach białostockim, nowogródzkim i poleskim. Rozporządzenie w tej sprawie Rada Ministrów wydała 16 stycznia. A już 27 stycznia Minister Rolnictwa i Dóbr Państwowych podpisał rozporządzenie oddające pod zarząd białowieskiej DLP 34 nadleśnictwa, w tym wszystkie z terenu Puszczy Białowieskiej. Oba zarządzenia weszły w życie 1 lutego. Białowieska DLP zastąpiła funkcjonujący w Białowieży od grudnia 1920 roku Zarząd Okręgowy Lasów Państwowych. Obie instytucje mieściły się w budynku dawnego Zarządu Apanażowego Puszczy Białowieskiej, wybudowanego pod koniec XIX wieku na terenie Parku Dyrekcyjnego. W 1925 roku białowieska DLP zatrudniała 347 urzędników i 823 niższych funkcjonariuszy.

Niezadługo do powołania białowieskiej DLP, w Białowieży odbył się zjazd nadleśniczych Puszczy Białowieskiej, na którym dyskutowany był problem prowadzenia właściwej gospodarki na tym terenie.

Przyrodnicy wciąż starali się przekształcić w Park Narodowy utworzone w kwietniu 1924 roku Nadleśnictwo Rezerwat. Niestety, dla tej idei w nowo powołanej Dyrekcji Lasów Państwowych było brak zrozumienia. W początkach czerwca dyrektor DLP Stanisław Zaniewski wjechał wraz z towarzyszącym mu dygnitarzem państwowym samochodem na teren nadleśnictwa, naruszając tym samym obowiązujące przepisy. Kierujący Nadleśnictwem Rezerwat Józef Paczoski na znak protestu złożył rezygnację ze stanowiska nadleśniczego. Tylko dzięki usilnym namowom kół naukowych zgodził się na pozostanie na stanowisku. Niebawem przedłożył on Ministerstwu Rolnictwa i Dóbr Publicznych projekt zmiany granic Nadleśnictwa Rezerwat i wprowadzenia w nim nowego podziału administracyjnego. Ministerstwo projekt zaakceptowało 6 sierpnia. Obszar Nadleśnictwa Rezerwat został zmniejszony do ponad 46 tys. ha, ale część podlegającą ochronie ścisłej zwiększono do ponad 3,6 tys. ha. Pozostała część (ponad 1 tys. ha) nadal była traktowana jako rezerwat częściowy. Obszar Nadleśnictwa znajdował się pomiędzy Polaną Białowieską, Drogą Browską i rzekami Hwoźną oraz Narewką.

W październiku Ministerstwo zatwierdziło także statut organizacyjny Nadleśnictwa Rezerwat. Niestety, jego wersja dla działaczy ochrony przyrody była nie do przyjęcia. Wprawdzie w 1926 roku do statutu zostały wniesione poprawki, lecz przyszły Park Narodowy nadal był traktowany jako nadleśnictwo i podlegał bezpośrednio Dyrekcji Lasów Państwowych w Białowieży.

W 1925 roku, z inicjatywy Paczoskiego, został zmodyfikowany także rezerwat, rozciągający się po obu stronach szosy z Hajnówki do Białowieży.

W Białowieży i okolicznych wsiach zanotowano w tym okresie intensywny rozwój handlu i usług. Sąd Okręgowy w Białymstoku wciągnął do rejestru handlowego prywatne sklepy (spożywcze, mięsno-wędliniarskie, z towarami bławatnymi i galanteryjnymi, obuwnicze, sprzętu gospodarstwa domowego, sprzedaży skór i wyrobów szewskich, zboża i nafty) następujących osób: Samuela Alkona, Pejsacha Bednara, Chany Drozdowskiej, Itki Galperin, Edmundy Gielinck, Kopela Goldkinda, Szlomy-Zelmana Grabskiego, Kelmana Jagodzińskiego Franciszka Jastrzębskiego, Abrama Jelizarowa (ojca przyszłego wybitnego ortopedy Gawriiła Ilizarowa), Kejli Klejnerman, Nachmana Klejnermana, Józefa Krasnodębskiego Wolfa Krugmana, Karola Lasza, Izraela Morducha Lejenmana, Marii Lickiewicz, Sary Linowskiej, Chaima Maleckiego, Lei Maleckiej, Łazara Maleckiego, Mirii Maleckiej, Bolesława Malinowskiego, Abrama Narby, Geni Narby, Racheli Nowokolskiej, Marka Obera, Motela Rabinowicza, Icka Dawida Rozencwejga, Rajny Rudy, Sary Skałko, Jakuba Stawskiego, Liberta Stawskiego, Teodora Szeletuna, Chany Szewiec, Sary Szrajbman, Ryszko Szurukmana, Andrzeja Wietrowa vel Hrudzina i Mejera Zająca, 

Zaczęły także funkcjonować: restauracja Icko Lerenkinda, skład win i wódek Janiny Stopińskiej, piwiarnia Chany Sawczyckiej, herbaciarnia Zenaidy Droniówny, bufet kolejowy Anastazji Jacewicz oraz piekarnie Tomasza Zguna i Antoniego Pikuły. Z kolei Wiktor Burnsztejn rozpoczął handel drzewem, a Wojciech Augustyniak uruchomił młyn parowy do przemiału zboża, natomiast  Ludwik Stanisław Wojtkowski otworzył aptekę.

W 1925 roku rozpoczęto prowadzenie statystyki ruchu turystycznego na terenie Puszczy Białowieskiej, dzięki temu wiemy, że Białowieżę w tym roku odwiedziło 2534 osób, z czego 17 z zagranicy. Rolę przewodników pełnili pracownicy Nadleśnictwa Rezerwat, natomiast grupy naukowców i specjalistów oprowadzał nadleśniczy Józef Paczoski. W 1925 roku wycieczkowicze i turyści otrzymali pierwszy informator turystyczny o tym terenie. „Przewodnik po Puszczy Białowieskiej” napisał zmarły rok wcześniej Wiktor Szymański, były urzędnik miejscowej DLP.

W 1925 roku Białowieżę i Puszczę Białowieską zwiedziło kilkadziesiąt zorganizowanych wycieczek, a wśród nich 8-osobowa grupa ekonomiczna parlamentarzystów angielskich (2 czerwca), uczestnicy odbywającego się w Warszawie XII Międzynarodowego Kongresu Rolniczego (24 czerwca), urzędnicy Wydziału Oświaty i Kultury Magistratu m. stoł. Warszawy (31 czerwca – 1 lipca) i uczestnicy odbywającego się w Warszawie IV Zjazdu Polskiego Towarzystwa Botanicznego (7-8 lipca). Dla tej ostatniej grupy Józef Paczoski napisał specjalny przewodnik.

Do Białowieży zaglądali także filmowcy i artyści malarze. W połowie października 1925 roku gościli w niej przedstawiciele szwedzkiego Towarzystwa Filmowego – E. Berger i E. Roth, którzy nakręcili tutaj zdjęcia do filmu dokumentalnego pt. „Polska”. Lasy białowieskie penetrował również polski grafik i malarz Władysław Bielecki (1896-1943), pozostawiając po tej wizycie kilka drzeworytów o tematyce puszczańskiej.

Na terenie Puszczy Białowieskiej grasowały wciąż różne bandy, przeważnie rabunkowe. W początkach marca, w związku z napadem uzbrojonej grupy na posterunek policji, w Białowieży, dokonano licznych aresztowań, do aresztu trafiło łącznie 15 osób. A już 14 marca doszło do kolejnego napadu. Dwóch osobników uzbrojonych w karabin i rewolwer napadło na gajowego Pawła Dulko ze wsi Biały Lasek, żądając od niego pieniędzy. Do zdarzenia doszło na szosie Białowieża – Prużany. Na szczęście w tym momencie nadjechały trzy furmanki, które spłoszyły bandytów. Policja zarządziła za nimi pościg.

28 marca, po dokonaniu inspekcji Starostwa w Bielsku Podlaskim, do Białowieży przyjechał wraz z grupą urzędników wojewoda białostocki Marian Rembowski, zapoznając się szczegółowo ze stanem bezpieczeństwa publicznego na terenie lasów białowieskich. 

Miesiąc później, 30 kwietnia, Komenda Policji Państwowej w Bielsku Podlaskim przeprowadziła obławę na ukrywające się w Puszczy Białowieskiej bandy. W obławie wzięli udział m.in. komendant posterunku – starszy przodownik Karol Kraszewski, przodownik Mieczysław Bergman i posterunkowy Piotr Podbielski. W trakcie obławy w oddziale 286 patrol nieoczekiwanie został zasypany gradem kul. Zginął posterunkowy Podbielski. Komenda Okręgowa Policji Państwowej w związku z tym i innymi wypadkami wysłała do Białowieży słuchaczy szkoły policyjnej. 

26 czerwca w Sądzie Okręgowym w Białymstoku zakończył się głośny proces 22-letniego Grzegorza Dulko z Masiewa, który rok wcześniej na terenie Puszczy Białowieskiej  w ciągu tygodnia  zamordował w bestialski sposób sześć osób, w tym podleśniczego Aleksandra Maliszewskiego. Sąd skazał zabójcę łącznie na 51 lat więzienia i karę śmierci, którą wykonano w Białymstoku 1 października 1925 roku.

Ten surowy wyrok nie powstrzymał jednak innych bandytów. Już 11 lipca, w oddziale 58 Puszczy Białowieskiej na oczach kilku kobiet zbierających jagody 19-letni Grzegorz Sokół z pobliskiej wsi Nowosady zastrzelił leśniczego Mariana Skąpskiego z Nadleśnictwa Narewkowskiego. Sprawca zbrodni wcześniej był przez leśniczego niejednokrotnie karany za kłusownictwo i kradzieże leśne.

Dwa dni później jakaś banda zniszczyła sieć telefoniczną w okolicach Masiewa (w oddziałach 152 i 153 Puszczy Białowieskiej).

Zdarzały się też pospolite kradzieże. Na przykład 3 października dwaj młodzi mężczyźni, Antoni Łabuda i Stefan Mieczkowski, zatrudnieni w tartaku w Grudkach, skradli piwo w butelkach z furmanki jadącej szosą z Prużany do Białowieży. Kradzież ułatwił im fakt, że woźnica na chwilę przysnął. Wpadli zaś w momencie, gdy chcieli sprzedać 50 butelek piwa właścicielowi jednej z tutejszych piwiarń.

Dawała o sobie znać na tym terenie Komunistyczna Partii Zachodniej Białorusi. Jej działacze zorganizowali 1-majową demonstrację w Prużanie. Z Białowieży uczestniczyli w niej Olga Gabiec, Sergiusz Pisarewicz, Antoni i Paweł Szpakowiczowie oraz Afanazy Turyk. Już w nocy z 2 na 3 maja policja aresztowała Olgę Gabiec, ale jej dwunastu partyjnym towarzyszom udało się zbiec. Proces Gabiec odbył się dopiero w końcu 1926 roku. Z braku dowodów przynależności do KPZB musiano ją zwolnić z więzienia. Natomiast 15 sierpnia na terenie Puszczy Białowieskiej funkcjonariusze policji zatrzymali braci Lejzora i Chila Wajnbergów zajmujących się kolportażem ulotek komunistycznych po wsiach. 

W 1925 roku w Białowieży powstał Oddział Ukraińskiego Komitetu Centralnego. Założył go Ołeksy Burkiwśkyj, pełnomocnik UKC. W skład Oddziału weszli przedstawiciele miejscowej ukraińskiej emigracji politycznej, czyli byli żołnierze URL oraz oddziałów Peremykina, Jakowlewa i innych dowódców. 10 marca Oddział ten zorganizował obchody 65. rocznicy śmierci Tarasa Szewczenki.

W styczniu 1925 roku przy Dyrekcji Lasów Państwowych w Białowieży utworzono Zarząd Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej, która działalnością obejmowała obszar województw białostockiego, nowogrodzkiego i poleskiego. Organizacja założyła własny kino-teatr w dawnym drewnianym garażu na terenie Parku Pałacowego. Wokół niego skupiało się miejscowe życie społeczne i kulturalne. W tym czasie LOPP liczyła 494 członków. Prezesem białowieskiego LOPP był Edward Szemioth, a wiceprezesem gen. Stanisław Bułak-Bałachowicz.

W tutejszym sądownictwie nastąpiły pewne zmiany kadrowe. 15 kwietnia sędzią pokoju w Białowieży został mianowany Władysław Robakiewicz, aplikant z okręgu Sądu Apelacyjnego w Warszawie, a 28 lipca takie samo stanowisko otrzymał Piotr Matwiejew, który następnie został sędzią miejscowego Sądu Grodzkiego. Natomiast pod koniec października sędzią pokoju III okręgu w Grodnie został mianowany Mieczysław Skirgiełło, referent białowieskiej DLP.

W połowie sierpnia Minister Sprawiedliwości wydał rozporządzenie o dyslokacji Sądów Pokoju w powiecie bielskim. Z właściwości terytorialnej Sądu Pokoju w Białowieży została wyłączona gmina Orla, odtąd podlegała ona właściwości terytorialnej Sądu Pokoju w Bielsku Podlaskim.

Powoli organizowało się życie religijne. Miejscowa parafia prawosławna w 1925 roku liczyła 2133 wiernych, w tym 1027 mężczyzn i 1106 kobiet. Parafii katolickiej w Białowieży w tym czasie jeszcze nie było, wierni korzystali z kaplicy urządzonej w sali jadalnej pałacu carskiego. 

Latem społeczność Białowieży została poruszona nieszczęśliwym wypadkiem. 1 lipca w rzece Narewce utonęła pozostawiona bez opieki 5-letnia Zofia Wichrowacka z nieistniejącego już Kropiwnika (przysiółek Zastawy). A 3 grudnia w tartaku w osadzie Czerlonka koło Białowieży wybuchł pożar. Pastwą płomieni padła hala tartaczna wraz z przybudówkami. Maszyny zdołano uratować. Straty wyniosły 35 tys. zł. Wskutek pożaru pracę utraciło tymczasowo 86 robotników. 

Dużym utrapieniem dla miejscowej społeczności były wilki, które rozmnożyły się ponad miarę. Grasowały one po okolicznych wsiach i wyrządzały dotkliwe straty. Problem stał się na tyle poważny, że DLP w Białowieży wydała we wrześniu zarządzenie zorganizowania obławy na te drapieżniki.

W 1925 roku urodziło się w Białowieży kilka osób, które osiągnęły znaczące sukcesy zawodowe. Spośród nich warto wymienić: Michała Szpakowicza – działacza politycznego i społecznego, wieloletniego przewodniczącego Prezydium Gromadzkiej Rady Narodowej w Białowieży oraz zastępcę przewodniczącego Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Hajnówce (ur. 17 maja; zm. 30 grudnia 1990 r.) oraz Mikołaja Wołkowyckiego – artystę malarza, rzeźbiarza, absolwenta Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, twórcy Biura Wystaw Artystycznych w Białymstoku i jego wieloletniego dyrektora (ur. 18 lipca; zm. 7 lutego 2011 r.).

Piotr Bajko